در دنیای امروز، تجربه مشترک بسیاری از ما این است: یخچالی که پس از پنج سال از کار میافتد، گوشی هوشمندی که پس از دو سال باتری آن به شدت ضعیف میشود، یا لپتاپی که دقیقاً پس از پایان گارانتی دچار مشکل میشود. این تصادفی نیست. پدیدهای سیستماتیک به نام «شتابزده خراب شدن» (Planned Obsolescence) یا «فرسودگی برنامهریزی شده» وجود دارد که در آن محصولات عمداً برای داشتن عمر مفید محدود طراحی و ساخته میشوند تا چرخه خرید را تسریع کنند. این استراتژی، یکی از تاریکترین رازهای صنعت تولید است.
«شتابزده خراب شدن» چیست؟ تاریخچه یک استراتژی بحثبرانگیز
اصطلاح «شتابزده خراب شدن» اولین بار در دوره رکود بزرگ اقتصادی دهه 1930 بر سر زبانها افتاد. زمانی که تولیدکنندگان دریافتند برای حفظ تقاضا و سودآوری، باید عمر محصولات را محدود کنند. معروفترین مثال تاریخی، کارتل فبوس در سال 1924 است که عمر لامپهای رشتهای را به 1000 ساعت محدود کرد، در حالی که فناوری تولید لامپهایی با عمر بسیار طولانیتر (حتی تا 2500 ساعت) از قبل وجود داشت.
چرا شرکتها عمداً محصولات بادوامی تولید نمیکنند؟ انگیزههای اقتصادی
دلایل اصلی این استراتژی به اقتصاد و مدل کسبوکار برمیگردد:
1. افزایش فروش و سود مکرر: اگر یک یخچال 30 سال کار کند، یک خانواده در طول عمر خود تنها یک یا دو دستگاه خریداری میکند. اما اگر عمر مفید آن به 8-10 سال کاهش یابد، تعداد خریدها سه یا چهار برابر میشود.
2. وابستگی به قطعات یدکی و خدمات پس از فروش: فروش قطعات جایگزین (مانند باتریهای غیرقابل تعویض، بردهای الکترونیکی گرانقیمت) اغلب سودآوری بیشتری نسبت به خود محصول اصلی دارد.
3. فشار برای بهروزرسانی و پیروی از مد: در حوزه فناوری (به ویژه گوشیهای هوشمند)، شتابزده خراب شدن نرمافزاری رایج است. بهروزرسانیهای سیستم عامل ممکن است به طور عمدی دستگاههای قدیمیتر را کند کرده یا از پشتیبانی خارج کنند و کاربر را مجبور به خرید مدل جدید کنند.
4. رقابت بر سر قیمت پایین: در بازار رقابتی، مصرفکنندگان اغلب کمترین قیمت را انتخاب میکنند. استفاده از مواد و قطعات ارزانتر و با کیفیت پایینتر، راهی برای کاهش قیمت تمامشده و جذب خریدار است، که نتیجه آن کاهش طبیعی دوام محصول است.
ترفندهای رایج در طراحی و تولید برای کاهش عمر محصول
تولیدکنندگان چگونه این کار را انجام میدهند؟
· استفاده از قطعات حیاتی با عمر کوتاه: مانند خازنهای الکترولیتی ارزانقیمت در بردهای الکترونیکی که پس از چند سال با خشک شدن ماده الکترولیت، باعث خرابی دستگاه میشوند.
· طراحی غیرقابل تعمیر یا تعمیرپذیری دشوار: چسباندن باتریها در گوشیها و لپتاپها، استفاده از پیچهای اختصاصی و غیرمتداول، یا مهر و موم کردن دستگاهها به گونهای که بازکردن آنها بدون آسیب دشوار باشد. این کار هزینه تعمیر را افزایش داده و تعویض را به صرفهتر میکند.
· ضعف عمدی در یک نقطه خاص: گاهی یک جزء خاص (مانند یک چرخ دنده پلاستیکی در مخلوط کن یا یک سنسور حساس در ماشین لباسشویی) به طور عمدی ضعیفتر طراحی میشود تا زودتر از بقیه اجزا از کار بیفتد و کل دستگاه را غیرقابل استفاده کند.
· شتابزده خراب شدن نرمافزاری: کند شدن عمدی دستگاههای قدیمی از طریق بهروزرسانیهای نرمافزاری (مانند برخی موارد مشهور در گوشیهای هوشمند) یا قطع پشتیبانی از برنامههای ضروری.